Тиесов Елдес Омарұлы

Тиесов Елдес Омарұлы  – көрнекті қоғам қайраткері, ғалым (лингвист және математик), публицист және аудармашы. Осындай сан қырлы дарыны үшін замандастары оны Қазақ Ломоносов деп атаған. Елдес Омарұлы Қостанай уезі Дамбар болысының Қожай (№ 13) ауылында туған.

Оның туған күнінде сәйкессіздіктер бар: өз қолымен жазылған жазбалар бойынша — 29 ақпан, басқа құжаттар бойынша — 1892 жылғы 1 наурыз. Бұл, ең алдымен, сол жылы серпіліс болды. Елдес кедей отбасында өсті. Әкесі сауатты және ақылды адам болған, ал өмірінің соңына қарай Елдесті атып тастағаннан кейін ол терең сенуші болды. Ол тек Құранды оқып қана қоймай, соғыс кезінде ауыл тұрғындарын газет, майдан мақалаларымен таныстырды.

Алдымен Елдес ауылдық моллада оқыды, содан кейін Қостанайдың екі сыныптық орыс-қазақ училищесін және кейіннен Орынбор қырғыз училищесін үздік бітірді, оны бітіргеннен кейін Қостанай уезінің көмек болысының Добай ауылында мұғалім болды. Үш жыл (1917 жылдың ақпанына дейін) жергілікті сот кеңсесінде қызмет етті. Содан кейін оны Минскідегі земство одағының хатшысы қызметіне шақырды. Сол 1917 жылы оқулықтарды дайындау жөніндегі комиссияның мүшесі болып бекітілді. Елдес Орынборда басылып шыққан “Қазақ” газетінің белсенді авторларының бірі болды.

Азамат соғысы жылдарында Е.Омарұлы — Қостанай бөлімшесінің төрағасы және Қостанай уезі бойынша “Алаш-Орда” комиссары. 20-шы жылдардың басынан бастап облыстық Академиялық орталықтың қызметкері бола отырып, Орынбор халыққа білім беру комиссариатының мектеп бөлімінде жұмыс істеді. Кейін Қазақ халық ағарту институтында (КИНО) сабақ береді. Оның әріптестері мен достары Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұхтар Мурзин, Жүсіпбек Аймауытов болды, олар “халық жауы”атанды. Елдес Омарұлы да олардың тағдырынан құтыла алмады. ОГПУ алқасы алдымен оны 58-бап бойынша (10 және 11-тармақтар) он жылдық лагерьлер үшін айыптады. Кейін сол алқа Е.Омарұлын өлім жазасына кескен. Алайда бұл үкім біраз уақыттан кейін өзгертілді. Жер аударудың алғашқы жылдарын (бұған дейін Елдес Мәскеу Бутыркасында болған) ол Карелия ормандарының арасында жолдастарымен бірге өткізді. 1933 жылдың шілдесінде ол мерзімінен бұрын босатылды, бірақ ұзаққа созылмады.

Жер аударылғаннан кейін Е.Омарұлы қазақ мединститутында, ал кейінірек ҚазМУ — да сабақ береді, жаңа оқулықтар жасауда жемісті жұмыс істейді. Атап айтқанда, оған дәрігерлерге арналған Қазақ тілі оқулығын дайындау тапсырылды. Елдес Омаров-математика, алгебра, физика, тригонометрия және геометрия пәндері бойынша көптеген оқулықтардың авторы. Ол оларды орыс, неміс тілдерінен аударған, өңдеген, сонымен қатар өзі жазған.

Елдес Омарұлы ірі ғалым-филолог Телжан Шонановпен дос болды. 1937 жылы Шонанов “халық жауы” ретінде “әшкереленген” кезде, ол алғашқылардың бірі болып оны қорғауға тұрды, ол үшін ол өзі де зардап шекті. Омарұлының отбасы 13 қазанда ҚазМУ жатақханасынан шығарылды, 22 қарашада Елдесті тұтқындады, ал 1937 жылы 1 желтоқсанда Алматы облысының УНКВД үштігі атысқа үкім шығарды… егер ол достарының кеңесіне құлақ асса, ол тірі қалуы мүмкін еді: бірінші жер аударылғаннан кейін Қытайға қоныс аудару. Бірақ ол былай деп жауап берді:”бөтен падишадан гөрі үйде шаң Болған жақсы”.

Е.Омарұлы 1989 жылы ғана ақталды.