«Ұлытаутауларынатабынудәстүрі»дәрісі

Ұлытау(қаз. Ұлытау, ескірген. ҰлуТаг) – Қазақтыңұсақшоқыларыныңоңтүстік-батысындағыаласатауларалабы. Күрделі, көбінесе гранит. Беткейлеруақытшажұмысістейтін су ағындарыныңшатқалдарымен, голдар мен жартастарменбөлінген. Беткейлердеқарағайормандары мен далалар, ылғалдыжерлердеқайыңшоқтары, жартастарда дала дәндері, жусан, эфедра; жартастышөгінділердебұталаркездеседі. Ұлытау-Сарыарқаныңкөне тау сілемдерініңбірі. Оныңеңбиікнүктесі — Ақмешітшыңы (1131 м).

Ұлытауды “көлдер мен бұлақтарелі” депатайды. VIII ғасырдаҰлытаутауларындақаңғарордасыболған. XVII-XVIII ғасырлардаАрғынаты (Ұлытау) тауларыбүкілқазақдаласыныңорталығыболыпсаналды. 1730 жылымұндабарлықүшжүздің 40 мыңғажуыққарулыжасағыжиналды. Сол кезде хан руыныңатынанәскерлердіңжалпықолбасшылығыӘбілхайырғажүктелді, ал әскериіс-қимылдардытікелейбасқарудыБөкенбай батыр жүзегеасырды.

Ұлықорғандар, қорымдар, Беғазы-Дәндібаймәдениетініңкесенелері, жартастағысуреттер, петроглифтер, шахталар, мыс, қалайы, күміс, алтын жәнебасқа да ежелгіескерткіштербалқығанметаллургиялықпештер, ғалымдартапқанжәнезерттегенҰлытаукөнезаманнанберіСарыарқаныңжәнебүкілдаланыңорталығыболғанынкуәландырады.

Осы ежелгітаулардыңұлылығыҚазақстанныңұлттықтарихыоқиғаларыныңмаңыздылығындажатыр. Ұлытаукөшпелітайпалархандарыныңсүйіктіорныболған. Мұнда дислоцировалась мөлшерлемесі-хан Жошы — Шыңғысханныңосыданбастағанөз завоевательный батысқажорыққа хан Батый. ҰлытаудаЖошы хан мен Алаша ханныңкесенелерітұрғызылған. Жошыкесенесіненсолтүстіккеқарай 610 метр жердеЖошыныжерлеуүшінШыңғысханныңбұйрығыменсалынғансалттықмақсаттағыүшбұрыштыжерүйіндісініңқалдықтарыжатыр. Үшбұрыштығибадатқалашығыныңқырыныңжағы 118 метр. Үшбұрыштықалашықтыңкоординаттары 48.161209, 67.818292 (Павловский А.12.1.2016). Мұнда Алтын Орданың ханы Тоқтамыс, ОрдалыққолбасшыӘмірЕдігежерленген. Ұлытаудағы Алтын шоқытауыныңтастақтасына 1391 жылдыңкөктеміндеҰлы Тамерлан өзініңкелгендігінескеалады.

Ұлытаудасақталғанескерткіштер палеолит және неолит дәуірлерінебастауалады. Ауданаумағында 636-ға жуықескерткіш бар, олардың 282-сі “Ұлытау”музейіқорыныңтарихи-мәденикартасынаенгізілген. ҰлытауаумағындаботаникалықжәнеГеографиялықзерттеулербойыншаөсімдіктердің 617 түріанықталды, оныңішінде 90 түрідәрілікболыптабылады.

ҰлытаутауларындағыҚалмаққырған (Белеуитті) жәнеБұланты (Сарысу өзенініңбассейні) өзендерініңаралығындағы XIII—XIV ғасырлардағы Алтын Орда жерлеулерініңбіріндеЖошы хан әскерініңмүшелеріменбірге 5-қорғанда қаражәнежасылтүстіекітастан, Қарасуыржерлеукешенінен (Ұлытауауданы, Қарағандыоблысы) тұратынтығызқамалғанжергіліктікварциттіңқабірТасы бар БатысЕуразиялықтектіқарусызкөмілгеневропеоидтіңболуыанықталды (үлгі r1a1a1b1a2-z280>R1a1a1b1a2a-Z92 (R-yp575>R-y83843>R-by100307) жәнемитохондриялық I1 Гаплогруппасы бар da29, ers2374308, 700 ybp). 5-қорғанда европеоидтіңаяқтарынантемір тесу, пластинасы бар темір кресло, темірсақина (мүмкіншынжырбуыны) табылды.

Моңғолқоғамын Б. я. Владимирцовтыңәлеуметтіктоптарынабөлусхемасынасәйкес, бұлжерленгенадам, мүмкін, жекемүлкіжоққұлдарнемесеқызметшілерсаналғанүшіншісыныпқажататын. Әдеттебұлсоғыстатұтқындалғанәртүрліхалықтардыңөкілдеріболды. Біразуақыттанкейіноларвассалдардыңжағдайынаауысып, “қарапайымадамдардан”ерекшеленудітоқтатты. DA28 (707 ± 44 BP, б.з. д. 1260-1300 (1-сигма) немесе б. з. д. 1220-1320 (2-сигма) арасындағыжерлеудіңкүнтізбелікжасы 1-Қорғаннан C2b1a3a1a3-Y4541 y хромосомалықгаплогруппасыанықталды. 40-55 жасаралығындағыерлердіңекіжерлеуі де мәйіттітабыстаурәсімібойыншаарқасына, қолдарынасолтүстіккебағдарланаотырып, дененіңбойыменсозылған.

Ұлытау-ұлытаулар-қазақхалқыныңтарихиорталығы, дала өркениетініңкөшпелімәдениетініңэпицентрі. МұндаҰлыШыңғысханныңүлкенұлыЖошыханныңордасыорналасқан.

Ауданаумағындажануарлардыңкелесітүрлерімекендейді: киік, қасқыр, қабан, түлкі, қарсақ, құмсалғыш (зурман), суыр, паром, қоян, қаз, үйрек; сиреккездесетінжәнежойылып бара жатқантүрлер: байлау, стрепет, джек, дуадақ, саджа, аққу.

7,6 мың га орманжабылған. Ұлытауқаласыныңбиіктігі 1181 метргежетеді.сондай-ақауданаумағындатабиғатпайдаланушыларғабекітілгенмынадайбалықшаруашылығы су айдындары бар: Кеңгір су қоймасы (3500га), Жезді су қоймасы (1750га), Кинембайалаңы (500га), Жаңғылдыөзекалаңы (60га), Дайраталаңы (30га), көл. Шурунколь (160га), көл. Барраколь (3500га), көл. Қоскөл (зап,200га), көл. Бозбайтал (50га) – ауданбойыншабарлығы 9750 ғасыр. Мұздатылғануақыт. БұлҰлытау-ұлытаулар-қазақхалқыныңтарихиорталығы, дала өркениетініңкөшпелімәдениетініңэпицентрі

Ұлытау-ҚазақстанРеспубликасыныңтарихижәнегеографиялықорталығы, Қазақхалқыныңбесігі. Көшпелімәдениет пен дала өркениетініңэпицентрлерініңбірі. ТүркіхалықтарыныңМеккесі. ҰлыЕуразиялық дала орталығы. МұндаҚазақхандығы мен мемлекеттілігініңқұрылуыменбайланыстыұлттықтарихтыңұлыоқиғаларыөтті.

Осы ежелгітаулардыңұлылығыҚазақстанныңұлттықтарихыоқиғаларыныңмаңыздылығындажатыр. Ұлытаукөшпелітайпалархандарыныңсүйіктіорныболған. МұндаҰлыШыңғысханныңүлкенұлыЖошыханныңордасыорналасқан, осы жерден Батый хан шығысқақарайөзініңжаугершілікжорығынбастаған.

ҰлытаудаЖошы хан мен түркітілдестайпалардыңнегізінқалаушылардыңбірі – Алашханғакесенетұрғызылған. Мұндаесімдері Алтай, Орал, Қырым, Солтүстік Кавказ жәнеӨзбекстанныңхалықауызшығармашылығында (фольклорында) мәңгісақталған Алтын Орданың ханы Тоқтамыс, Орданыңұлықолбасшысы, ӘмірЕдігежерленген. ҰлытауАлтыншоқытауыныңтасплитасындаөзінің 1391 жылдыңкөктеміндеосындаболғанытуралыұлы Тамерлан естелікқалдырды.

ҚарағандыоблысыныңҰлытауауданымәдениеттарихы мен ШығысжәнеЕуразияхалықтарыныңорналасугеографиясынақызығатыншетелдіктуристерүшінМеккегеайналды. Ұлытаудасақталғанескерткіштер палеолит және неолит дәуірлерінебастауалады. Археолог ғалымдарқарапайымадамдардыңкөптегентұрақтарын, олардыңқұралдарынтапты. ҚаракеңгірөзенініңжағасындақоладәуірініңҚазақстандағыеңірішеберханасы-қоныстар, қорымдар, ежелгімәдениеттің бай жерлеуорындарытабылды.

Ұлытауды”таулар, көлдер мен бұлақтарелі” депатайды. Ұлытау тау бұлағысуыныңемдікқасиеттерітуралы осы өңірдентысжерлерде де мәлімболған. Орысжәнееуропалықелшілер татар – моңғолдардыңбастыордасына бара жатып, Ұлытаубұлақсуыменемделугеміндеттітүрдетоқтады.

Ұлытауарқылы Орта АзияданСібіргеҰлыЖібекжолының Сары арқасындағыбастытармақтардыңбірі – “Сарысу” немесе мыс жолыөтті. Ғалымдардыңпайымдауынша, бұлсаудажолыҰлыЖібекжолынанбұрынпайдаболғанжәнеөткенғасырдыңотызыншыжылдарынадейінөмірсүрген. Ұлытаудасіздіежелгіқұпиялар мен қолтимегентабиғаткүтеді.

Ұлытау тау сілемі – көптегенкилометргекөрінетін тау сілемі. Биікнүкте-Әулие тау шыңы – “әлемдік тау” бейнесінескесаламыз.

Хан Ордасы “Хан Ордасы” депаталатынтарихиорынҰлытауданбатысқақарай 20 км жерде, Жанғабылөзенініңбойында, Қараталқыстағыныңмаңындағыжазықтаорналасқан. Орда хан атындағыставкасықазақхандарының, басқарушылар XIV-XIX ғғ. XVIII бұлорындаласы, Абылай хан даңғылы, осы жерденөттіалымдарайтылып, жүздеген, мыңдағанкиізүйлерүшжуз.

МұндаҰлыШыңғысханныңүлкенұлыЖошыханныңордасыорналасқан, осы жерден Бату хан өзініңжаулапалужорығынбастаған. Ауданаумағы 122,9 мыңшаршы км. халық саны-15,5 мыңадам.

БұлөлкеніҚазақстанқазынасыныңбірідепатағаныкездейсоқемес. Мұнда 600-ден астамтарихиескерткіштер бар. Жошы хан кесенесі (XII ғасыр), VIII – XIII ғасырлардағыДомбауылескерткіштері, Алаш хан кесенесі, Басқамыр, Алтыншоқықалашығы, Хан орда (XV ғасыр) мемлекеттікмаңызғаие. Мәдени-тарихимұрағаЖаман, Асанайқорымдары, Борсанайкесенесі, Мейрам қорымы, Алаш хан қорымы, Әли, Тоғайбеккесенесі, ТеректіӘулие, ықыласкесенесі, Рахметоллакесенесі, Қалманбайқорымы, Тілеубайқорымы, Ерден, Жақсылықкесенесі, Келінтамқорымыжатады.

ҚызығушылықҰлытауқалдырғанынжәнеқазіргіуақытта. БаршақазақстандықтарүшінқасиеттіҰлытауға бару Н.Ә. Назарбаевқаойғашомуға ас берді. “Жастарөзтарихынміндеттітүрдебілуітиіс”, – деді Н.Ә. Назарбаев Ұлытаудыаралағаннанкейін. Әйтпесе, адамдаржетім, әкесі мен анасыжоқболады. Ұлытаубұлбіздіңата-бабаларымызқоладәуіріндетас пен жартастардажазғанМәңгіліккітапсияқты. Түркілер мен қыпшақтармемлекеттіліктіорнатты, қазақтарайбындыкөшпеліөркениеттердіңлайықтыұрпақтарыретіндеата-бабаларыныңтарихынжалғастырды. Ұлытау-қазақжүздерініңөзжеріүшінкүресініңкуәсі. Мұндабатырлар бата алып, жоңғарбасқыншыларынақарсыкүрестеқазақхалқыныңбостандығынқорғады.

Осығанбайланысты “Ұлытау “ұлттықтарихи-мәденижәнетабиғиқорық-мұражайы” РММ “Ұлытағзым “қоғамдыққоры” ҮЕҰ жәнеҰлытауауданыәкімдігініңішкісаясатбөліміменбірлесіпҰлытауауданындатуристіккластердіқалыптастыруүшінжылсайынбірқатаріс-шараларөткізеді. Бұл-туристікмаршруттардыәзірлеужәнеұйымдастыру, Қонақүйлердіжайластыружәнекәдесыйлардайындаубойыншасеминарларөткізу, халықаралықтуристіккөрмелергеқатысу, демалушылардықабылдауүшінжағдайларжасау, этнофестивальдардыөткізу. Қазақтілінүйренубойыншаэтнолагерьұйымдастыру, облысжастарыныңтуристікслеттері, журналистерүшінбаспасөзтурларынөткізу, “Терісаққанкөктемі”этнофестивалідәстүргеайналды.

Бірегейтабиғи ландшафт пен бай тарихи-мәденимұрааймақтағытуристікинфрақұрылымдыдамытуүшінпайдаланылуыкерек.

ҰлытауауданыныңТеректішатқалы (тау шатқалдары).Теректішатқалы, Қазақстанбойыншасаяхаттағанкездебаратындаладағытөбеліорын. Бұлжер-осы аумақташоғырланғантөбелертобы. Максималдыбиіктігі-теңіздеңгейінен 500 метр биіктікте. Бұлжерлердалағаөтетінтаулытөбешіккеұқсайды.

Теректішатқалы – қалайжетугеболады.ТеректішатқалыҰлытауауданында, Қарағандыоблысында, Қазақстандаорналасқан. Қарағанды-Жезқазғанавтожолы, мұндағынегізгібағыт-Теректіауылы. Ауылдан 16 шақырымжергедейін. ЖезқазғанқаласынанТеректішатқалынадейінгіқашықтық 81 шақырым.

Теректішатқалы-туристке АРНАЛҒАН АҚПАРАТ.Трактаттаежелгіқоныстар, яғниежелгіуақыттаадамдарөмірсүргенжерлер бар. Мұндажақынжердебиіктігі 502 метр Теректітауыорналасқан, ол да табиғикөрікті. Шатқалаумағындажартасқасалынғанкөнесуреттер мен петроглифтердікездестіругеболады. Сондай-ақмұндақоладәуірініңежелгіқорғандарытабылған. Табиғатмұндаөтеерекшетөбелердісуреттеугетырысты, өйткеніжұмсаққұймақбір-бірініңүстінеқойылып, соданкейіноларқатайыпкетті.