Жылдан жылға тәуелсіздікке ұмтылған Қазақстан өзінің батырлары мен ұлы ерлерін тұғырға көтереді. Ахмет Байтұрсынов, сөзсіз, олардың қатарынан.
Ол 1872 жылы 5 қыркүйекте дүниеге келді, бір жылдан кейін оның 150 жылдық мерейтойы кеңінен атап өтіледі. Сондықтан қазір бұл күн «дөңгелек» емес, бірақ оның Отан алдындағы еңбегі мен ерекше тұлғаның ауқымы соншалықты үлкен, сондықтан оның туған күнін кем дегенде жыл сайын атап өту күнә емес. Мерейтойлық даталардың тегістігіне қарамастан…
«Алаш Орданың» қуғын-сүргініне ұшыраған, «халық жауы» деп жарияланған қайраткерлерінің есімдері сияқты Ахмет Байтұрсыновтың аты қайғылы тағдырдың қалауымен 70 жылға жуық уақыт бойы айтылмаған. Олардың өмірбаянын нақтылаумен айналысу өз бостандығы мен мансабы үшін қауіпті болған кездер болды. Тек 1988 жылы ғана «алаштықтарды» таза түрде ақтап, мұрағаттық ізденістерге қорықпай терең үңілуге болады.
Кезінде Самурат Кәкішевтің (ғалымның жиені) сұрауы бойынша профессор Байтұрсынов тұтқындалғанға дейін сабақ берген Қазақ педагогикалық институтының архиві көтерілді. Осыдан кейін ғана оның дүниеге келуінің нақты күнін –1872 жылдың 5 қыркүйегін анықтауға, сондай-ақ оның қиын өмірінің басқа да түсініксіз фактілерін нақтылауға мүмкіндік туды.
Ахмет Байтұрсыновтың шаруа отбасында дүниеге келгені белгілі. Алғашқы білімін туған ауылында алды, содан кейін Торғай орыс-қазақ училищесінде оқыды (1886 жылдан 1891 жылға дейін), содан кейін Орынбор мұғалімдер семинариясында оқыды (1891 жылдан 1895 жылға дейін). Педагогикалық жолға 1895 жылы тұрып, алдымен ауыл, содан кейін болыс мектебінің мұғалімі болды.
Жас мұғалімнің ойына қашан ойлар келді? Белгісіз, бірақ 1909 жылы Каракалинскідегі екі сыныптық орыс-қазақ училищесінің меңгерушісі бола тұра, ол қазіргі жүйеге қарсы оппозицияға қосылды. Және соның салдары ретінде тұтқындалып және Орынборға жіберілді. Бұл оның алғашқы қамауға алынуы және өкінішке орай соңғы емес.
Ол кезде Ахмет Байтұрсынов ағартушы ортада беделге ие болған жетілген адам болатын. Қарапайым мұғалімдер саласы (әсіресе провинциялық деңгейде) ғылыми ойдың көтерілуіне ықпал ете алмайтын сияқты. Алайда, Байтұрсынов бұл бұрын-соңды болмаған серпіліс жасай алды. Қамау кезіне оның қазақ тіл білімі саласындағы ғылыми ізденістері мен ана тілін оқыту әдістемесі жатады. Ал кейінгі жылдары ол Қазақ жазуын реформалау қағидаттарын әзірлеуге және қазақ грамматикасының санаттарын анықтауға кірісті.
Бұл реформа қандай болды? Қарапайым тілмен айтқанда, ғалым қазақ тілінде қолданылмайтын барлық араб әріптерін алып тастап, өз халқының тіліне тән әріптерді қосты. «Жаңа Емле» («Новая орфография») деп аталған жаңа әліпбиді әлі күнге дейін Қытайда, Ауғанстанда, Иранда тұратын қазақтар қолданады. Кеңестік кезеңдегі қазақ әліпбиіне оның реформасының қатысы жоқ екені белгілі. Алдымен латындандыру (1928 жылы), содан кейін кириллизация (1940 жылы) КСРО – ның барлық түркі халықтары үшін болды.
Ахмет Байтұрсынов лингвистика саласындағы жұмысынан бөлек өзін дарынды ақын ретінде көрсетті. Оның ең танымал ертегілері 1909 және 1911 жылдары басылған «Қырық ертегі», «Маса», «Комар» жинақтарына енген. Оларда ол шенеуніктердің екіжүзділігі мен тәкаппарлығын әшкереледі, білім мен мәдениеттің жарығына шақырды, адамның кемшіліктері мен кемшіліктерін мазақ етті: бекершілік, жалқаулық, надандық, сатқындық, әдепсіздік…
Сонымен қатар, ол ауызша халық шығармашылығының өзіндік үлгілеріне сүйіспеншілікпен және құрметпен қарады, оларды жинады және жүйеледі, оларға кіріспе мақалалар мен түсініктемелер дайындады. Ахмет Байтұрсынов қазақ тілін үйреніп жүрген балаларға арналған бірқатар оқулықтар жазған: «Оқу құралы» (1912), «Қазақ тілі бойынша құрал» (1914), «Әліппе» (1924), «Жаңа әліппе» (1926-1928), «Грамматиканы оқуға нұсқаулық», «Сөйлеуді дамыту» және «Баяншы» әдістемелік құралы. Келісіңіз, әр мұғалім осындай кең талант пен білімге ие болған жоқ. Оған «Ұлт ұстазы» («Учитель нации») – «Ұлт ұстазы» құрметті халықтық атағы берілуі кездейсоқ емес.
А.Байтұрсынов 1913 жылы жергілікті интеллигенция бастамасымен құрылған «Қазақ» газетінің бірінші редакторы болды. Бұл баспа органының басты міндеті қазақ тілінің, мәдениетінің және мектептегі білім берудің даму проблемаларын жариялау болды. Газет бес жылға созылды – 1918 жылдың күзіне дейін. Осы уақыт ішінде ол барлық оқырмандар мен ойлаушы қазақтар үшін басты қоғамдық-саяси және ғылыми-әдеби басылымға айналды.
1917 жылғы төңкерістен кейін Ахмет Байтұрсынов «жаңа» Қазақстанның құрылысына белсене кірісті. Ол Қырғыз (оқыңыз – Қазақ) өлкесінің әскери – революциялық комитетінің мүшесі болды, бір жыл ағарту халық комиссары болып жұмыс істеді, содан кейін академиялық орталықтың төрағасы және халық ағарту халық комиссариатының ғылыми-әдістемелік кеңесінің мүшесі болды. Бір сөзбен айтқанда, ол келген билік аппаратында жоғары және жауапты лауазымдарды атқарды. 1928-1929 жылдары Қазақ университетінің профессоры болды. Ол жасаған және оның есімімен аталған графикалық жазу жүйесі жас Кеңестік Қазақ Республикасында сауатсыздықты жоюға көмек болды және оның керемет дәрістеріне қатысқысы келмейтін студент болған жоқ. Ешкім сол кезде сүйікті профессордың басына қара бұлт түніліп тұрғанын ұйғарған жоқ…
1929 жылдың маусым айында Қызыл-Ордаға шығармашылық сапары кезінде Ахмет Байтұрсынов тұтқындалады. Оған үш жыл бұрын түркітанушылар съезінде шетелдік ғалымдармен кездесіп, тыңшылық жасады деген күдікке ілінді. Сонымен қатар, ол сепаратизмде, контрреволюцияда және қарулы көтерілісті дайындауға көшуде айыпталды. Үкім – ату жазасы шығарылды. Бірақ содан кейін «әлеуметтік әділеттіліктің» ең жоғары шарасы әлі де он жылдық лагерьлермен алмастырылды, ал 1932 жылы қарашада Архангельск облысына үш жылдық сілтемемен жеңілдетілді. Екі жылдан кейін ғалым мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға аман-есен оралды. Дереккөздерде Максим Горькийдің өзі оны босату үшін жоғары инстанцияларда қиындық туғызғаны туралы айтылған.
Найзағай өткен сияқты, әдеттегі жұмысқа оралуға болатын болды, бірақ бәрі оңай болған жоқ. А.Байтұрсыновтың немересі Айман Байсалова: «атам ол кезде жай өмір сүрмеген, өмір сүрген», – деп еске алады. Сілтемеден ол барлық мәртебелер мен атақтардан айырылып, денсаулығына қатты ренжіді. Бұрынғы жұмыс орнына қайта оралу және тіпті қандай да бір жолмен жұмысқа орналасу іс жүзінде мүмкін емес еді. Педагог, ғалым, халық ағартушысы Байтұрсыновтың отбасы – тапшы өмір сүрді. Нашар тамақтанды. Сол кезде елде негізгі азық-түлік өнімдерін таратудың карточкалық жүйесі жұмыс істеді және олар тек мемлекеттік секторда жұмыс істегендерге берілді. Яғни, тіпті отбасын тамақтандыру құқығынан да бас тартылды. «Орын жоқ» профессоры кез – келген жұмысты қабылдауға дайын болды – театрда бақылаушы болса да, ауруханада медбике болса да. Ақыры оның жолы болды. Ол жауапты адам – кіші ауылда, қала шетіндегі казак ауданында жұмыс істейтін дәрігер Морозовты кездестірді. Туыстарының естеліктеріне сәйкес, ол алдымен жаңа досының денсаулығын жақсартты, содан кейін оған ауруханада жұмыс тауып, нанға жұмыс карталарын алып берді. Бұрынғы ғалым медициналық мекемеде кім болып жұмыс істеді? Ешкім есіне түсіре алмады. Ол өзінің денсаулығымен науқастар қатарында болуы қажетілігіне қарамастан біліктілігі аз санитардың жұмысын орындаған шығар…
Бірақ, тыныш, білінбейтін өмір салтына, барлық қоғамдық-саяси істерден кеткеніне қарамастан, Ахмет Байтұрсынов репрессивті машинаның сермерінен құтыла алмады. 1937 жылы саяси тазартудың жаңа толқыны көтерілген кезде ол қайтадан қамауға алынды. Ал 8 желтоқсанда аяусыз «үштіктің» қысқа мерзімге сотталуынан кейін оны «халық жауы» ретінде атып өлтірді. Оның өлім алдындағы соңғы сөздері мен ойлары өзі туралы емес, оның бүкіл өмірлік ісі туралы болды деп жазылған: «Ешкім әдебиетті мақтанышпен жазмайды, шығармашылық мінезге байланысты және ұлттың қажеттіліктеріне бағынады». Бұл солай болды ма – біз енді оны біле алмаймыз. Бірақ бұл аңыз болса да, шындыққа өте ұқсас. Бұл сөздерді ол өмірмен де, өліммен де азап шекті…
#БейімбетМайлинауданы
Leave a Reply