Елдес Омаров Торғай облысының Қостанай уезінің Дамбар болысының Қожай ауылында (№13 ауыл) дүниеге келген.
Оның туған күнінде сәйкессіздіктер бар: өз қолымен жазылған жазбалар бойынша – 29 ақпан, басқа құжаттар бойынша – 1892 жылғы 1 наурыз. Ең алдымен, айырмашылық туындаған, бұл бір жыл толық жыл.
Елдес Омаров кедей отбасында өсті. Оның басшысы – Омар-ескі тұрғындардың айтуынша, Байда жоқ, бірақ Тобыл жағасында мал мен кең жайылымға ие болған. Әкесі Омар Тиесов сол кезде білімді, татар, араб, парсы тілдерін меңгерген адам болған. Оның төрт баласы болды: үш ұлы мен қызы. Екі ұлына, оның ішінде Елдес Омаров та лайықты білім бере алды.
Дегенмен, Елдес пен Искандердің тағдыры қайғылы болды-әр уақытта олар қуғын-сүргінге ұшырады, ал кіші Абдеш 1948 жылы аурудан қайтыс болды. Тек қызы Марияш қартайғанға дейін өмір сүріп, балаларына Омаровтар отбасы туралы айтып берді.
Елдесті атып тастағаннан кейін оның әкесі Омар терең сенімге ие болды. Ол тек Құранды оқып қана қоймай, соғыс кезінде ауыл тұрғындарын газет, майдан мақалаларымен таныстырды. Оның замандастары ақсақалдың намаз оқып жатқан кезде шабындықта қайтыс болғанын айтты.
Өзінің алғашқы білімін Елдес Омаров әкесінің жазасымен ауыл молдасынан алған. Осы кезеңде алған білімдерін ол өзі өмір бойы іргелі деп санады және оларсыз әрі қарай оқи алмайтынын айтты. Кейінірек ол Новоильиновка ауылындағы бастауыш орыс-қазақ мектебінде ғылым негіздерін түсіне бастады. Әрі қарай әкесінің кеңесі бойынша Қостанай қаласындағы орыс-қазақ мектебіне оқуға түсті. Осы уақытқа дейін жақын орналасқан қалаларда Ыбырай Алтынсарин ұйымдастырған мұғалімдер семинариясы ашылып, болашақ педагогтарды даярлады. 1907 жылдан 1911 жылға дейін Елдес Омаров Орынбор қаласында оқыды.
Мұғалімдер мектебін үздік бітіріп, болашақ лингвист қырғыз бастауыш мектебінде мұғалім лауазымына ие болды. Таратылу бойынша Қостанай уезінің көмек болысының Добай ауылына мұғалім болып барып, 1914 жылға дейін еңбек етті.
Старожиловтың естеліктері бойынша, Кеңес өкіметі орнаған алғашқы жылдары Новоильиновка ауылында Елдес Омаровтың жеке қаражатына мектеп салынды. Ол өзі оқыған, өзі әзірлеген әліппені, сондай-ақ математика, геометрия, қазақ тілі бойынша оқу құралдарын пайдаланған. Оның көптеген оқушылары кейіннен мұғалім, агроном, мал дәрігері болды және әрқашан білім мен ғылымға деген сүйіспеншілікті ғана емес, сонымен бірге еңбекқорлықты да тәрбиеленген алғашқы мұғалім туралы жылы лебізбен айтты.
1917 жылы Елдес Омаров оқулықтарды дайындау жөніндегі комиссияның мүшесі болып бекітілді. Атап айтқанда, оған болашақ медицина қызметкерлеріне арналған Қазақ тілі оқулығын дайындау тапсырылды.
Елдес Омаров математика, алгебра, физика, тригонометрия және геометрия бойынша көптеген басқа оқулықтардың авторы болғанын атап өткен жөн. Ол оларды орыс, неміс тілдерінен аударған, өңдеген, жергілікті халықтың талаптарына бейімделген, жинақталған педагогикалық тәжірибені қолдана отырып, өздігінен оқу құралдарын жасаған. Оның редакциясындағы көптеген терминдер қазақ тілінде әдемі естіледі, мысалы: геометрия – пишиндеме, теорема – туиин, трапеция – костабани және т.б.
Ғалым еңбектерінің бір бөлігін орыс тілінде жазған. Олардың ішінде: !Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми қызметі», «Синтаксис бойынша жаттығулар», «Қазақ тілі дыбыстарының тіркесімі туралы», «Қазақ шрифті туралы жаңа ережелер» және т.б. Бастауыш мектептерде ол өзінің мақал-мәтелдерін, мақал-мәтелдерді, байлардың шешендік сөздерін кеңінен қолданған. Бұл кітап жарияланбады.
Сол кезеңде ол жергілікті соттың кеңсесінде қызмет етті, Орынборда басылып шыққан «Қазақ» газетінің белсенді авторларының бірі болды.
Азамат соғысы жылдарында Елдес Омаров – Қостанай уезі бойынша Қостанай бөлімшесінің төрағасы және «Алаш» партиясының комиссары. 20-шы жылдардың басынан бастап ол облыстық Академиялық орталықтың қызметкері бола отырып, Орынбор халыққа білім беру комиссариатының мектеп бөлімінде жұмыс істеді. Кейін Қазақ халық ағарту институтында сабақ бере бастады.
1926-1929 жылдары Ташкент педагогикалық институтында, сондай-ақ Орта Азия мемлекеттік университетінің шығыстану факультетінде жұмыс істеді.
Сол 1926 жылы Елдес Омаров Бакуде түркітанушылардың бірінші съезінде сөз сөйледі. Ретінде лингвист, ол туралы мәселе көтерді, деп қазақ жазба сүйенуі тиіс араб вязь, дәлелдей отырып, бұл нақты мысалдар. Бірақ оның хабары дұрыс қабылданбады.
Дегенмен, ақын Сәкен Сейфуллин өзінің естеліктерінде Елдес Омаровтың қызметіне жоғары баға берді: «Сірә, көпшілік оның Ахмет Байтұрсыновтан кем емес білімді және білімді деп санайды». Әлихан Бөкейханов А.Байтұрсыновқа жазған хатында Елдес Омаровты «Қазақ әдебиетінің білгірі» деп сипаттаған.
Елдес Омаровтың өзі Мұхтар Әуезовтің ғылыми еңбектері туралы пікір жазған алғашқылардың бірі болып, «М.О. Әуезов әдебиетінің тарихы» қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін тек қазақ тілінде ғана емес, жүйелендіру мен ғылыми талдаудың алғашқы тәжірибесін ұсынғанын атап өтті. Автор бұл кітапта халық поэзиясының үлгілерін жанрлар бойынша жіктей отырып талдайды, сонымен қатар ол жеке шығармашылықтың кезеңдерін, тіпті Абайға дейін, яғни жаңа қазақ әдебиетінің басталуына дейін де қамтиды”.
1927 жылы Мұхтар Әуезовтің ұлы Елдес Омаровтың құрметіне Елдес есімі берілгені белгілі. Сонымен қатар, белгілі лингвист Марат Шуақаевтың құрметіне өзінің зерттеу жұмысын оған арнаған Омаровтың ұрпағы да өз ұлын атады.
Жергілікті халықтың қоғамдық өміріне белсене араласып, қазақ және орыс шаруаларының жаңа қоныстарын ұйымдастырды. Жерлестеріміз 1920-22 жылдары Қазақстандағы ең қорқынышты ашаршылық кезінде Торғайдағы аштыққа белсенді көмектескенін еске алды. Оның араласуының арқасында Семей даласынан бірнеше отбасын құтқарған жылқы табыны осында әкелінді.
1934 жылы Елдес Омаров ҚазМУ-де тілдер кафедрасының доценті болып жұмыс істеді. Ол туралы және оның қызметі туралы ҚазҰУ қорында 1934-1937 жылдардағы мұрағаттық құжаттар, сондай-ақ «Қазақстанның қазіргі заман тарихы жөніндегі хрестоматияда», «Алаш қозғалысы» көптомдық басылымында және Алаш қозғалысының жетекшілеріне арналған ғалымдардың еңбектерінде бар.
Елдес Омаров тіл кафедрасында Телжан Шонановпен бірге еңбек етті. Шонанов қамауға алынғаннан кейін, ол студенттік аудиторияда бұл туралы өз пікірін білдіруге ұқыпсыз болды. 1937 жылдың 13 қазанында тілдер кафедрасының отырысы өткізіліп, оны ҚазМУ директоры Ф.т. Оликов басқарды. Кафедра отырысының хаттамасында “… биофактың 2 курс студенті Шонановтың халық жауы Шонановты оқытушы Омаровтың қорғауы туралы мәлімдемесін ” тыңдағанын атап өтті. Кафедра мүшелерінің, Биофак деканы, кафедра меңгерушісінің пікірлері тыңдалды. Ұжым «Омаров студенттерді бұрынғы оқытушы – Шонан халқының жауы – ештеңеге кінәлі емес екендігіне сендіруге тырысты, ол, Омаров, Шонановқа зиянкестер туралы айып тағылғанына күмәнданды» деп шешті. Кафедра отырысы Омаров студенттер тобы арасында НКВД тергеу органдарына сенімсіздікті насихаттап, әшкереленген контрреволюционерді ашық қорғағанын анықтады. «Мұндай мінез – құлық Омаровтың ҚазМУ оқытушысы болуымен үйлесімді бола алмайды», – делінген отырыс хаттамасында. Сол күні ҚазМУ бойынша к2159 бұйрығы шықты.
Бұйрық шыққаннан кейін Омаровтың отбасы 13 қазанда университет жатақханасынан шығарылды. 22 қарашада НКВД органдары Елдесті тұтқындады. ОГПУ алқасы алдымен оны 58-бап бойынша (10 және 11-тармақтар) он жылдық лагерьлер үшін айыптады. Бірақ кейінірек іс қайта қаралып, сол алқа оған өлім жазасын ату арқылы алып келді. Алайда бұл үкім біраз уақыттан кейін жойылып, бастапқы сілтемеге ауыстырылды. Мәскеулік Бутыркадан кейінгі алғашқы жылдары Елдес Омаров Карелия ормандары арасында серіктерімен бірге болды. 1933 жылдың шілдесінде ол мерзімінен бұрын босатылды, бірақ ұзаққа созылмады. 1937 жылы 1 желтоқсанда Алматы облысының УНКВД үштігі қайтадан сотталды. Бұл жолы оны ату туралы бұйрық алмастырмады…
Алғашқы қуғыннан кейін жақын достары оған өзін қорғау және отбасын ықтимал қудалаудан құтқару үшін Қытайға көшуге кеңес берді. Бірақ Елдес былай деп жауап берді: «Шетелде Падишахтан гөрі үйде шаң болған жақсы». Ол ажырасуға өтініш беріп, неміс әйелі мен ұлын басқаша қорғауға шешім қабылдады. Ұлы ханның есімімен аталған Кенесарының ұлының есімі өзгертіліп, ол Генрих Бертеге (анасы Эльза Адамқызының аты бойынша) айналды. Олардың тағдыры белгілі емес, Елдес Омаровтың жалғыз тікелей ұрпағы туралы соңғы мәліметтер оның Ұлы Отан соғысының қатысушысы, фашистерді әуеден бомбалаған ұшқыш болғандығы.
Елдес Омарова апасы Марияш пен оның балаларының өтініші бойынша 1989 жылы ғана ақталды. Ақталғаннан кейін мемлекет пен халыққа қатысты ешқандай заңсыз іс-әрекеттер болмағаны белгілі болды, керісінше, Елдес Омаров адал қызмет етіп, бүкіл өмірін ана тілін зерттеуге және дамытуға арнады және оның кеңесіне мұқтаж адамдарға пайда әкелу үшін жұмыс істеді.
Leave a Reply