Ағартушы, тіл жанашыры, әдебиеттанушы, түркітанушы, ақын-аудармашы, қоғам қайраткері және саяси публицист, «Алаш» партиясының мүшесі – Ахмет Байтұрсынұлының мерейтойы жылында Б.Майлин атындағы өлкетану музейі өмірбаяндық деректермен таныстырады. Өмірбаянына «Надандық пен әділетсіздікке қарсы күрес» деген айдар беруге болатын көрнекті тұлға. Ол ХХ ғасырдың отызыншы жылдарының аяғында қуғын-сүргін мұз айдынына түсті. Биыл оның туғанына 150 жыл толады.
Қазақстанның көрнекті қоғам қайраткері, көрнекті лингвист және әдебиеттанушы ғалымның өмірбаяны Торғай уезінде (Тосын болысы) шаруа отбасында 1872 жылы басталған. Бала алғашқы білімін туған ауылында молладан алды. Содан кейін 1886 жылы Торғай училищесіне оқуға түседі, ал оны бітіргеннен кейін 1891 жылы Орынборда ағартушы Ыбырай Алтынсариннің мұғалімдер семинариясына оқуға түседі. 1895 жылы семинарияны бітіргеннен кейін Ахмет Байтұрсынов мұғалім болып жұмыс істей бастады. Ақтөбе, Қостанай және Қарқаралы уездерінде сабақ берген.
Қостанай уезіндегі ұстаздық қызмет Байтұрсынов үшін тағдыршешті болды. Ол кезде ол жергілікті орманшымен бірге тұрды, онда ол өзінің әдемі қызы Александрамен кездесті. Жастар бір-біріне ғашық болып, көп ұзамай үйленуді шешті. Үйленгеннен кейін бойжеткен Бадрисафа Мұхаметсадыққызы Байтұрсыновтың есімін алды. Үйлену тойынан кейін тағы бір жыл жас жұбайлар Қостанайда тұрды. Содан соң отбасы Омбыға, кейін Қарқаралыға көшіп, осы жерде Байтұрсынұлы 1909 жылға дейін тұрды. Ерлі-зайыптылардың балалары ешқашан туылмаған, бірақ олар 3 патронатты тәрбиеледі.
1905 жылы А.Байтұрсынов белсенді саяси қызметін бастады, “Қарқаралы петициясының” авторларының қатарына кірді, онда басқа талаптармен қатар: қазақ халқынан жерді экспроприацияламау; халықтық земстволарды құру; қоныс аударушылар ағынын тоқтату туралы сұраныстар жарияланған. Екі жылдан кейін полиция патша аппаратын сынағаны үшін қазақтың ұлы ағартушысын алғаш рет тұтқындады, ал екі жылдан кейін ол екінші рет түрмеге түсіп, Семей түрмесінде сегіз ай өткізеді. Кеңес өкіметінің орнауымен А.Байтұрсынов большевиктер партиясының қатарына кіреді және оның қатарында өз халқының құқықтарын қорғауды жалғастырады. 1929 жылы оны партия серіктестері тұтқындады. Қазақ ғалымы және ағартушысы Қызылорда түрмесінде отырады, содан кейін 1934 жылға дейін Архангельск облысындағы елді мекенде тұрады. Бірақ бостандықта ол үш жылдан аспайды: 1937 жылы ол қайтадан тұтқындалып, кеңес халқының жауы ретінде өлім жазасына кесілді. Көрнекті қазақ 5 жылдан кейін ақталды.
Ахмет Байтұрсынов таптық әділетсіздікті бала кезінен көрді. Бала 13 жаста болғанда, ол полковник Яковлев басқарған полиция қызметкерлерінің ауылдың қатыгез погромына куә болды. Байтұрсын Шошақұлы (Ахметтің әкесі) және оның үш үлкен ұлы қорлауға шыдай алмады — олар қатыгез полковникті ұрып-соғып, ол үшін ұзақ 15 жыл бойы Сібірге жер аударылды. Бұл қайғылы оқиға болашақ ағартушының жадында мәңгі сақталады.
Байтұрсыновтың саяси және қоғамдық қызметі былай басталды: Байтұрсыновтың серіктестерімен бірге 1905 жылы жасаған, Патша Үкіметіне қазақ халқының құқықтары мен бостандықтарын мойындау жөнінде талап қойылған петиция ол үшін сегіз айлық түрмеге қамауға айналды. Содан кейін Орынборға жер аударылды. Осы кезеңде Байтұрсынов пікірлестермен танысты: оның серіктері Әлихан Бөкейханов пен Міржақып Дулатов болды.
Олар бірге “Қазақ” (1913-1918) газетінің шығарылуын ұйымдастырды, онда саяси мәселелерді жария етті, сондай-ақ ағартушылықпен айналысты. Қазан төңкерісі біздің кейіпкерімізге көрінгендей, қазақтар алдында бұрын-соңды болмаған мүмкіндіктер ашты: олар өз жерінде қожайын бола алды; әлеуметтік теңдік қағидаттарына негізделген өз еркін мемлекетін құрды; өз мәдениеті мен тілін дамытып, өз экономикасын құрды. Бұл идеялар Байтұрсыновты және қазақ белсенділерінің тобын “Алаш” ұлттық партиясын құруға, сондай-ақ Қазақ мемлекетін Алаш-Орда деп жариялауға итермеледі (1917). 1920 жылы бұл мемлекеттік құрылым Кеңес Одағының бақылауына өтіп, жаңа үкімет тарапынан жойылды. Автономияның ата-бабалары рақымшылық жасады, бірақ 10 жылдан кейін олардың бірнешеуі тірі қалды.
Сол уақытқа дейін Ахмет партияға қабылданды. Оған ештеңе қауіп төндірмейтін сияқты. Ол Ленинге жазбаша ұсыныстар жасады, әкімшілік органдарда басшылық қызметтер атқарды. Алайда, сол кездегі көптеген ұлттық саналы интеллигенттер сияқты Байтұрсыновтың мұндай мәртебесі де қуғын-сүргін серігінен құтқарған жоқ: Кеңеске қарсы идеяларды таратқаны, ҚазКСР-да қарулы төңкеріс дайындағаны үшін айыптар ғалым үшін тұтқындауға және өлім жазасына кесіледі. Қазақтың ұлы ағартушысы жанкештілер камерасында үш жыл болды. Содан кейін өлім жазасы 10 жылға бас бостандығынан айырылды, ал бір жылдан кейін билік Байтұрсыновты жер аударуға жіберді. Максим Горькийдің жұбайы Екатерина Пешкованың өтініші бойынша 1934 жылы Қазақ қоғам қайраткері босатылды. Жер аударылудан оралғаннан кейін Байтұрсыновтың отбасы отанына оралып, Алматыға қоныстанады. 1937 жылы ол саяси қудалаудың екінші кезеңіне түсті: қыстың басында қазақ саясаткері мен ғалымды өлтірді.
Қазақстанда (Қостанай мен Шымкентте) Байтұрсыновтың ескерткіштері орнатылды, Алматыда музей ашылды, көшелер мен Қостанайдағы мемлекеттік университет оның есімімен аталды. Ахмет Байтұрсынов қоғам қайраткері және ғалым ретінде ХХ ғасырдың басындағы ұлттық жаңғыру толқынында дүниеге келген. Оның есімі Ыбырай Алтынсарин, Жамбыл Жабаев және Абай Құнанбаев сияқты ұлттық тарих жылнамасына енгізілген. Ол халыққа деген қатты сүйіспеншілігімен, батылдығы мен ерік — жігерімен ерекшеленді, бұл оның жолын-күрескердің жолын алдын-ала анықтады.
Leave a Reply