2022 жылы республикамыз көрнекті кеңес жазушысы, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты, Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі,Қазақстандағы тұңғыш филология ғылымдарының докторы, профессор және Қаз. КСР. – Мұхтар Омарханұлы Әуезов. Жазушының өмірбаяндық деректері айтарлықтай және бүгін біз сізді онымен таныстырамыз.
Әуезов Мұхтар Омархан-ұлы — жазушы, қоғам қайраткері, ҚазКСР ҒА академигі, Қазақстандағы алғашқы филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚазКСР еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте Семей уезінің (Қазіргі Бабаев ауданы, Семей облысы) Шыңғыс болысында дүниеге келген. 1961 жылы қайтыс болды. Әуезов отбасы Абай Құнанбаевтың отбасымен туыстас болған, Мұхтар Әуезовтің атасы Абай шығармашылығының досы әрі қадірлеушісі болған. Мұхтар Әуезов орыс мектебінде, мұғалімдер семинариясында, Ленинград (Санкт-Петербург) университетінің филология факультетінде, Орта Азия университетінің аспирантурасында білім алған.
Әуезовтің шығармашылығымен драматургияның өркендеуі байланысты. Ол жиырмадан астам пьеса жазды, сондай-ақ Н. Гогольдің «Ревизоры», У. Шекспирдің «Отелло» және «Асауға тұсау», Н.Погодиннің «Аристократтар», К. Треневтің «Любовь Яровая», А. Кронның «Флот офицері» сияқты әлемдік және орыс драматургиясының классикалық шығармаларын қазақ тіліне аударды.
Әуезовтің қазақ халқының ауызша-поэтикалық шығармашылығын, «Манас» эпосын, Абай шығармашылығын және басқа да классиктерді зерттеуі әдебиеттануға қосқан елеулі үлесі болып табылады. Оның әдеби мұрасының шыңы «Абай жолы”көп томдық эпопеясы болып табылады. Өмірінің соңғы жылдарында жазушы біздің замандастарымыз туралы жаңа эпосты — «Кіші тайпа» жасау үшін жұмыс жасады.
М. Әуезов әдебиетке бірінші дәрежелі жұлдыз ретінде келді. Оның 1910-1920 жылдардағы «Еңлік-Кебек», «Қарагөз», «Бәйбіше-тоқал», «қорғансыз тағдыр», «ақкөңіл қалыңдық», «Аза тұтудағы ару», «Сұр Лютый», «Асудағы атыс», «Лихая година» пьесалары, әңгімелері мен повестері жас жазушының талантының кемелденгенін айғақтайды. Революцияға дейінгі қазақ ауылының өмірі мен тұрмысы, қорғансыз адамның тағдыры және оның наразылығы — М.Әуезовтің жаңа ішкі жан дүниесімен қамтылған.
Ұлттық проза мен драматургияны ХХ ғасырдың басында бастан өткерді.қалыптасу процесі. Көркем әдебиетте ауызша халық шығармашылығының әсері айқын болды. Бұл әсер сюжет пен композицияға, адам мінезін құру әдістеріне қатысты. Жас жазушының прозасы тереңдік пен психологизммен ерекшеленеді. М. Әуезов Ана тілінің бейнелеу қабілетін кеңейтті. М.Әуезовтің 1920 жылдардағы әңгімелері мен әңгімелерінің негізгі тақырыбы-қарапайым адамдардың қайғы — қасіреті, қысымшылық қана емес, халықтың рухани оянуы. Майлин мен Торайғыровтан айырмашылығы, М. Әуезов адамгершілік мәселелеріне көбірек бейім. Бұл кейіпкерлердің моральдық қағидаларын зерттеу сияқты емес.
Осы жылдары М. Әуезов «Сұр сұр» сияқты көлемді шығарма жасайды. Әңгіме-символ Әлеуметтік және жеке мәселелерді, психологиялық және моральдық бағалауды қамтиды. Әңгіме мазмұны мен формасында соншалықты жаңа, күтпеген болды, ол ондаған жылдар бойы сыншылардың қызу пікірталастарының объектісіне айналды.
М. Әуезовтің алғашқы шығармаларында арманы орындалатын бірде-бір кейіпкер жоқ. Адамдар арасында әлеуметтік-адамгершілік иеліктен шығару қабырғасы болған кезде әділеттілік болмайды. Жас жазушы фольклорға тән кейіпкерлердің бір мәнді сипаттамасынан бас тартады. Ол тек ақ немесе қара түстерді қолданғанды ұнатпайды: өмір күрделі және қайшылықты. Жазушы тікелей сипаттамалардан, өткір өмірлік қақтығыстардан бас тартады-бұл оның элементі.
Әуезовтың ең алғашқы және ең алғашқы шығармасы рулық кертпештерден жоғары қоюға батылы жеткен екі жастың қайғылы тағдыры туралы халық аңызына негізделген «Еңлік-Кебек» пьесасы болды.
1919 жылдың қараша айынан бастап Семей облысында Кеңес өкіметінің орнауымен М.Әуезов өлкенің қоғамдық-саяси өміріне, оның революциялық өзгерістеріне белсене қатысты. Ол Губревкомда, Губисполкомда, Губонода, «Қазақ тілі» газетінің редакциясында, сотта, Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесінде жұмыс істеді. Әуезов «Абай» журналын шығарған, «Ес-Аймақ» мәдени-ағарту үйірмесінің жұмысына көмектескен және көмектескен, Казпедтехникум мен советскартмектепте сабақ берген, мұғалімдерді қайта даярлау курстарын дайындауға және өткізуге қатысқан.
Мұхтар Әуезов 1920 жылдардағы шығармашылығына байланысты ұлтшылдыққа қатысты саяси айыптауларды тыңдап, оны 1950 жылдардың ортасына дейін қудалады.
1930 жылдар оның тағдырында бетбұрыс болды, ол екі жыл бойы ұлтшылдық айыптары бойынша қамауда болды. Жоқ кінәні мәжбүрлеп мойындау, сол кездегі ең жақсы шығармаларынан бас тарту бостандыққа шығудың шарты болды. Тек 1960-шы жылдары оның «Қараш-Қараш» жинағындағы алғашқы әңгімелері мен повестері қайта басылып шықты, ал оның «Лихая година» повесінің орыс және қазақ тілдерінде жариялануы 1970-ші жылдарға келеді, «Хан Кене» пьесасы — 1980-ші жылдардың басына келеді.
Әуезовтің өмірлік тәжірибесі мен көркемдік шеберлігінің артуымен бірте – бірте үлкен эпикалық шығарма жасау-Абайдың орталық образы мен кең әлеуметтік панорамасы арқылы халықтың өмірі, тұтас дәуір туралы шындықты айту идеясы туды. Бұл жоспар кездейсоқ болған жоқ. Ол 1920-шы жылдардан бастап Абай шығармашылығына ерекше қызығушылық танытты: ұлы ақын мен ойшылдың өмірі мен шығармашылығы туралы материалдар жинады және зерттеді, ол туралы мақалалар жазды, оның жеке өлеңдерін басып шығарды, Абайдың өмірбаянын жазды, тапқан материалдарымен толықтырылды, ол 1933 жылы Абай шығармаларының басылымына кірді. Мұхтар Әуезов өмір бойы және өзінің шығармашылық тәжірибесімен Абай туралы Ірі эпикалық әңгіме құруға дайын болды деп айтуға болады. 1942 жылы қазақ тілінде жарық көрген және көп ұзамай орыс аудармасында жарық көрген алғашқы кітап — «Абай» өзінің таңғажайып өміршеңдігімен, көркемдік жаңашылдығымен, қайталанбас шығармашылық шешімдерімен таң қалдырды. 1947 жылы Абайдың рухани өсуге, белсенді іс-әрекетке және оның халыққа жақындығына деген ерекше қабілеті, жазушының танымалдығы артып келе жатқан «Абай» романының екінші кітабының жариялануымен.
Әдеби, мәдени және қоғамдық өмірге белсенді қатыса отырып, жазушы мен ғалым қате, біржақты көзқарастармен, идеялармен тынымсыз күресіп, оларды жоғары азаматтық және ғылыми тұрғыдан сынға алды. Мысалы, 1951-1952 жылдары Абайдың шығармашылық мұрасы, оның ақындық мектебі төңірегінде қызу пікірталастар болған. Мұхтар Әуезов 3-ші және 4-ші кітап жазды. Бүкіл төрт томдық эпопея «Абай жолы» деп аталды.
«Абай жолы» эпопеясы толығымен қазақ және орыс тілдерінде жарық көргеннен кейін көптеген шет тілдеріне аудармалар пайда болды. Роман әлемдік әдебиеттің бірнеше туындыларының бірі болды, оның басты кейіпкерлері миллиондаған оқырмандардың санасына енді.
Мұхтар Әуезовтің көркемдік таланты жан-жақты болды. Ол қазақ драматургиясы мен театр өнерінің дамуына үлкен үлес қосты. Оның дәрістері мен қойылымдары ерекше танымал болды. Әуезов абайтанудың негізін қалады-Абайдың өмірі мен шығармашылығын зерттейтін әдебиеттану саласы. Мұхтар Омарханұлының шығармашылығы қазақ әдебиетіне ғана емес, әлемдік мәдениет қазынасына да зор үлес қосты. Әуезов жиырмасыншы ғасырдағы көркем сөз шеберлерінің бірі ретінде лайықты танылды.
Leave a Reply